
Cultivar TRILCE
Valle Sagrado de los Incas, Cusco 2022 — 2027
Proyecto de Arte Agricultural Contemporáneo
Performance de cuerpos no humanos / Arte procesual agricultural / Edición poética agrícola
© Honorato Mora, agricultor.
© Emilio Santisteban, artista.
© Lizet Díaz Machuca, curadora.
© Kenyi Quispe Granados, fotografía y producción.
© Rocío Sulca, asesoría de gestión.
© Centro Willka T’ika, soporte.
© Instituto Nacional para las Lenguas Originarias INALO, asesoría lingüística y difusión en quechua.
© Universidad Nacional San Antonio Abad del Cusco UNSAAC, programa público científico.
Poema I © Nilda Condori Chumbisuca, ingeniera agroecológica y de desarrollo rural + Huberth David Chumbisuca Huillca. Poema II © Rebeca Ráez, actriz. Poema III © Ricardo Lacuta, fotógrafo. Poema IV © Luis Alberto Medina Huaman, lingüista y profesor de quechua. Poema V © Rocío Sulca, artista + Dr. Walter Antezana, ingeniero zootécnico. Poema VI © Lizet Díaz Machuca, gestora cultural. Poema VII © Kenji Quispe, artista y filósofo. Poema VIII © Daniela Napurí, artista. Poema IX © Óscar Limache, poeta. Poema X © Richard Gabriel Ore Campero, filósofo. Poema XI © Marco Chevarría, especialista en derecho ambiental + Ronald Romero, ingeniero zootécnico. Poema XII © Daniela Granda + Mariana Torres + Isidro Lambarri, fotógrafos. Poema XIII © Calypso Zuniga Leva, escultora. Poema XIV © Walter Aparicio, cineasta. Poema XV © Dr. Eleazar Crucinta Ugarte, historiador + Dione Huaman Borda + Paola Katherine Chipa Guillen, zootécnicas.
Proyecto ganador de los Estímulos para la Cultura 2022 del Ministerio de Cultura del Perú MINCUL
cultivartrilce@emiliosantisteban.org / amigos@centrowillkatika.org
.png)

Proyecto que enlaza arte contemporáneo (Performance art, arte procesual, arte participativo, poesía visual y poesía objeto) y cultura tradicional (ecofacto papa, procesos agrícolas y lengua quechua), vinculando el centenario de la primera publcación del poemario Trilce de César Vallejo, la traducción quechua existente publicada de dicho poemario (Meneses 2008), las variedades de papa desarrolladas en Perú y conservadas en Cusco y el sistema de andenes desarrollado por las culturas originarias andinas.
Se desarrolla en un andén Inca en Yucay (Valle Sagrado, Cusco) en cinco ciclos agrícolas entre 2022 y 2027, en ellos los 77 poemas de Trilce, en versión quechua, serán grabados en papas y cultivados junto con ellas, convirtiéndose simbólicamente en poemas-semilla, poemas-flor y poemas-alimento gracias a la participación de agricultores locales.
Actualmente se encuentra en la primera etapa, correspondiente a la campaña agosto—diciembre 2022.
El Proyecto forma parte de una línea de trabajo antecedente, desarrollada desde 2015 tanto por el artista que lo concibe, Emilio Santisteban, como por la curadora que lo asesora, Lizet Díaz Machuca, y responde a los objetivos y prácticas de conservación y desarrollo del patrimonio natural y cultural cusqueño llevados a cabo por la organización que lo aloja, el Centro Willka T'ika para la conservación del patrimonio natural y cultural andino.
A 100 años de la publicación de Trilce (Vallejo 1922) y durante los próximos cinco años, cultivaremos los 77 poemas que lo integran, en versión quechua (Meneses 2008), grabándolos participativamente en papas, que serán sembradas y cultivadas, también participativamente, hasta su cosecha en un andén inca, restaurado en Yucay por el Centro Willka T’ika para la Conservación del Patrimonio Natural y Cultural Andino en colaboración con el MINCUL–Cusco.
Durante el ciclo 2022, transcribiremos los poemas I a XV de Trilce mediante huecograbado manual en papas Revolución (creadas por modificación genética por el MINAG en 1974) acompañadas por papas Serranita (creadas por INIEA en 2005) y varias otras variedades de papa desarrolladas por institutos de investigación de la Universidad Nacional San Antonio Abad del Cusco. Dichas papas, y los poemas grabados en ellas, serán sembradas en luna llena el 11 de agosto de 2022, y el proceso de cuidado de cultivo y cosecha será llevado a cabo de modo diferenciado para cada variedad de papa involucrada..
De modo similar, en 2023 grabaremos en papas, sembraremos y cultivaremos hasta su cosecha, los poemas XVI a XXX de Trilce, y sucesivamente repetiremos el proceso cada año hasta culminar con el cultivo de los 77 poemas.
De ese modo, en cada ciclo agrícola anual, los poemas de Trilce se convierten en poemas-semilla, germinan como poemas-flor y son cosechados como poemas-alimento que pasarán a formar parte del ciclo alimenticio, económico y agrícola de la comunidad agraria de Yucay en el Valle Sagrado de los Incas, en un proceso agricultural en el que los cuerpos de papa performarán el lenguaje poético, nuestra relación con las lenguas originarias y nuestra mirada ante la naturaleza y las prácticas agrícolas tradicionales.
Vallejo, César (1922) Trilce. Lima: Talleres Tipográficos de la Penitenciaría.
Meneses, Porfirio (2008) Trilce, Versión Quechua. Lima: Universidad Ricardo Palma. Editorial Universitaria.
I
Pitaq chay hinataña chaqwakachan, manataq
qipariq qucha-watakuna suñanata atichikuncnu
Pisi yapasqapas chuquicnay,
chisiykuptin puni, ramkallaraq,
hinptin aswanta chaninchakunqa
wanu, llaspa apuchasqa taqrukuy,
sapan kaq sunquman
mana munastin anqusaq
mama quchapa puchqulli ankata,
sapa cuya sinchi puqchikuypi
Pisi yapasqallapas chuquichay kachun
millay yakuñataq, chisinkuy supta uranpa
ASWAN QAPAQ BIMULNINKUNAPA.
Mama quchaman ñawpariq allpañataq wata niraq sayarin
wasantakama, amu, mana manchaq,
wañuchikuq takyatiyaypa siquinpi.
II
Pacha Pacha
Huqu wayrakunapi qucharayaq chawpi punchaw.
Pukarapi amirusqa yaku-suquq wisikachakun
pacha pacha pacha pacha
Qaqchu mita Qaqchu mita
Utulukuna takikachanku yanqa aspikustin
Hukllawaq chuya punchawpa simin
qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita
Paqarin Paqarin
Kikin kaymanta quñichkaqraq samakuy
kunanta hamutaspa waqaychaway
paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq
Suti Suti
Iman sutichana kirinkichkawaptinchik?
Ñakariq wasapaymi sutichakun
suti suti suti suti
III
Kuraq ayllunchikuna
imay pachataq kutimunqaku?
Suqtatañam waqtaykamun ñawsa Santiagu,
hinaman sinchi tutaykuqñam.
Mana unamunantarm nirqan mamanchik.
Aguidacha, Nativa, Miguil,
yanqataq chaychayta riwaqchik, maynin
kunallan purirqanku
yuyapakuyninkuta qanqatiyastin
kurnuchikuq manchachikukuna,
chun niq kancha man maypi
chayraq ustukuchkaq wallpakunapas
waknataña mancharikurqanku.
Aswan allin kayllapi kakusunchik.
Mana unamunantam mama nirqan.
Amaña llakikusunchu. Qawachkasunchik
wampukunata ¡ñuqapa kaqmi lliwmanta aswan sumaq!
chaykunawan tukuy punchaw pukllakunanchik
mana awqanakuspalla imaynam kanan kachkan:
quchapim saqisqa kanku, pukllapasllaña
paqarinpaq añakakuna winayniyuq.
Kay hinalla, mana ima hampiyuq,
kamachisqa lliw ruraqkunalla, suyasunchik
kutimuyninkuta, tannichikuq rimayninkuta,
hina ñawparikunq machunchikkunapata,
wasipi sullkan kaqkunata saqiwaqninchikpata,
manapas ñuqanchikpas
illarquyta atichwanchik hina.
Aguidacha, Nativa, Miguil?
Qayaykachakuni, llapchaykachastin tutayaqpi
maskani. Yanqataq sapallayta saqiwachkanmanku
hinaptin sapallan wichqasqa ñuqa kachkayman.
IV
Iskay karritakuna qiqichyanku
maqanakunaman atipakustin ñawipa
kimsachasqa waqay kuchukunakama,
mana haykap imatapas rurachkaptinchik.
Chay sapaqtam ichaqa, kuyay puchukasqa,
purun paqarinap ukunpi putichisqa
huk kaqninrayku, anaq ritichasqa
ruraykunapi nunachisqakuna.
Chutarayakurqani kimsa ñiqin raki kaq tukuspay,
aswan qipata —imatamá ruwwasunchikpas—
siwikun umaypi, piñarisqallaña
mana as asllamanta mama kayninpaq. Siwikunam.
Aynachakuypa rupapakuynin ña kanisqakunaña.
Illakuy, imamantapas aswan allinta
pakin Muchkata.
Chay mana llimpi picharquy
imaraykupas. Hamuq kawsakuypa waqta waqtallampi,
waqan waqan. Taki hunta tawa waqtawan
qinchasqa kimsa upallakuypi.
Upallay. Warmip uku rurun. Yaqa chuya kay.
Lliw imapas waqasqañam. Lliwmi chapasqa
karqun, kamas ichuqninpi puni.
V
Sisapa iskay kuska rurukuna. Takiyta qallarinku
paymanta quchap urpinkuna, kimsachakuy munaykuna,
qallariq puchukaykuna, waymanta huukuna, tukuy
rikchaqmanta piñichasqapas iñikunman hina.
¡Sisapa huñunasqa pallqa runkuna!
Ma. Chaqay kachun mana astawan ima kaspan,
Ma. Ama hawarnan waspichunchu, hinaspan
mana uyarichikuq hina hamutachun,
llimpichun manataq qawachikuspan.
Amataq lluchkachunchu hatun tikayarquypi
Paqarisqa qaparim ankayllikun hinaspan mana
mumanchu llikapas kuyaypas kayta.
Aynakuna hina aynalla kachunku wiñaypaq.
Ichaqa arna 1-ta quychikchu, uyarichikunqam
mana tukuqpi. Amataq O-ta quychikchu,
huk nanaqtam upallanqa, 1-ta
rikcharichiypiwan sayarichinankama.
Haa iskay sunqup huñunakuy.
VI
Paqarin pachay churakurqusqaytam
taqsapuwaqniy mana taqsarqañachu:
utiliachasqa sirkankunapim taqsaq
sunqunpa paqchanpi, kunanñataq
papukusaqchu millay patachakuypa
putka pachan saqisqaypas imamanta.
Mana kunan pipas yakukunaman riq haptin
qatichikuy llaqikunapi pintukun
quillqachanapaq latapata, hinaman
viladurpi kaq llapa imakuna, waknataña
ñuqamanta iman kanqa nisqaykuna,
ñuqapañachu kachkanku, hichpallaypi.
Paypaña qiparqunku, llampuchasqakama,
paqu rikchaq alli sunqu kayninwan ñapusqakama.
Kutimunanta yachaptiyya,
yachayman ima tutamanta kutimunanta
taqsasqa pachakunata quwaqniy, wakllay
nunay taqsapuwaqniy. Ima tutamantaraq yaykumunqa
sunqun tiyasqa, ruraykunapa mukmun, samisqa
yachasqan qawachikuymanta, arí atisqanta
¡IMAYNAM MANA ATINQACHU!
llapa chaqrusqakunata anqasyachiytawan mastachiyta.
VII
Hawkalla chanchayta qallarini riqsisqay
allqa chutata. Liw mana imapas musuq kayniyuq,
chiqanpayta. Hinaspay ukunakurqani kay hina
imakunaman, chaywan ñawpaq pachaña karquni.
Muyuni wakillampi allinwan purina
chutanta, atipakuspa lluqsina chay kawsaq
qichqapa kmyninta, mana patma rurayllapichu.
Hatunchakuykunam,
chaqay qapariy, rimanakuypa chuya kaynin,
killay taqlla challpusqa ¡ñam! rurakuyninpi,
Chutapas punkunkunawan ñawisapa kachkaptin
hinaspan qaparin qala chaki sarpukunamanta,
uyarichikuq waqtaykunapi hatun tuqyaykunata
minchachanapaq
Kunanñataq, ñutu mita sisikuna
miskichasqa yaykukunku, puñunayasqakama
yanqachalla ruray munaq, hinaman wistuchakunku
kañasqa pulvurakunapas, 1921pa wichayninkuna.
VIII
Paqarinqa sapaq punchawmi, huk
kaqninpim tariyman mana ruruq kamachikuypaq
wiñaypaq yaykunata.
Paqarin wamaq punchawpi,
qatu wichqasqach kanman
sunqup iskay llikankunawan, paqta pura
sanchachikuypi aycha mikuqkuna.
Allintam atinman takyayta chay llapa ima.
lchaqa huk mana paqarinniyuq paqarin
pasukusqanchik siwikunaq ukunpi
rirpupa waqtankunach kanqa
mayman qayllayta kinrachinaypaq
mana qaparl yachapayayniyuq kanaykarna hinaman
wasaman qayllay churakunankama.
IX
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiyta maskani.
Iskaynin palta llaqinkuna, hillisapa
chaskikuyniyuq kichki punkun, miraqmanta
mirachiqman, sumaqllaña kaynin quchuchikuypaq,
lliwmi chiqanpay kasqa.
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiytan maskani.
Sumayninpi tikrani bulivarchasqa
chapra ranrakunata kimsa chunka iskayniyuq anta
waskakunatawan rikchakuquin yapantinkunaman
yanapakunku chukcha chukchamanta
chaninchasqa wirpakuna. Qillqasqapa iskay rakinkuna,
hinaptinñataq illakuyta mana kawsanichu,
llapchayllapipas.
Pantanim waqtayta qunqaymanta waqtaywan
kutichiyta. Manam haykappas ichisunchu
kallpanchakuypi. Lawsani
kikiy kuyakuymantawan wak qata ukupi
wañuypaq qaqunakuymanta,
kay warmi
¡waknaña hunta llasasqanmanta!
Chinam illakuqpa nunan.
Chinataqmi kikiypa nunallaypas.
X
Yanqamanta sami kaypa qipaq kaq chuya rumi.
wañuyta tukurqun
nunanpiwan ima, uctubri chuklla chichu kaypiwan.
Kimsa killa illakusqan chunkañataq miski kasqan.
lmaynam kawsaypas,
apu willka chukuyuq, chullan rukana, asikun.
Imaynam qipanta qarqunku
chimpachakuqkunapa huñukuyninta. Imaynanpim
tukuy pacha asuykamun yupana qillqa
imapas wamaq siqipa ukunpi.
Imaynam urpikunata witunku chikachaq
challwakuna. Imayna kaykunañataq saqinku tupsata
kimsaman mirachikusqa kimsa ñiqin raprapi.
Imaynam ichikunchik
amiypaq hinalla sikikunata qawaspa.
Aysakun chunka killakunata chunkaman,
aswan wak karu kaqman.
Iskayraq qipanku wiqaw pintuna latapapiraq.
Kimsa killa illakuypiwan.
Isqunñataq chichukuypi.
Manam chullallapas awqanakuy kanchu.
Unquq kaq hatarikun, hinaman
tiyaspan antayachin hawka wanku waytakunata.
XI
Huk sipastam tarirqani chutapi
hinaptin marqayninwan aytiwarqan.
Chakatay qichqakunaman kichakuq
pim tarirquqninpas tarinmataq
manataq yuyanqachu.
Hichpa paniymi kay sipas.
kunan, wiqawnin llapchaykusqaypi
makiykuna sipasña kayninpi yaykurqunku,
iskay millay llimpisqa aya wasikuna hina.
Hina chun niqpi puni ripukun
kimsachasqa tutayariq intiman, kimsaña
iskayniykupi chawpichakusqa.
''Qusachakurqunim",
niwan.Wañukuq ipaykupapi rurasqaykuya, warmallaraq.
Qusachakurqunñam.
Qusachakurqunñam.
Qipariq paltasqa watakuna,
imaymanam munapakurqanchik
turukunaman pukllanaykupaq, kuskachakuqkunaman,
ichaqa llullallamanta, llumpaqmanta,
kasqanpi hina.
XII
Huk qinqumanta lluptini
pullu pullumanta.
Huk chamqasqa mana may chayananta yachasqay.
Tunkiy. Pakuny - Urqu siqaykuy.
Matankap kuyuchiquin.
Piqasqa wañuq chuspipa tuqyaynin
pawaynin chawpinpi pampaman wichispa.
Ima nintaq kunan niwtun?
Ichaqa, hina yachanapi, qamkunaqa
churim kankichik.
Tunkiy. Mana muyuq taykukuna.
kipusqa ilaqi, ruran
pichqa kichkakunata huk waqtanpi,
hukninpiñataq pichqatataq.
Chut ! Lluqsimuchkanñam.
XIII
Chupichaykitam yuyapayani.
Sunquypas llaspayasqam chupiykita yuyani,
punchawpa puqusqa wiqawninpi.
Samichikuq muruchanta llapchani. Kusañam.
Wañuntaq huk ñawpaq pacha munapakuyniy
ñutquman wiksukusqa.
Rakaykitam yuyani, hatun Llantupa wiksanmantapas
aswan sumaqpiwan kamaqlla wachakuq siqi,
hina wañuypas Qapaq Taytachamanta
chichukuspa wachakuptin.
Way, riqsiy yuyapakuy,
hamutani, arí, sinchi, saqra runapi,
may munasqanpi, atisqanpi, quchukuq.
Way, chisikuykunapi tuqtupa taratataynin.
Way, upallalla kununuy.
¡Yununukallallapu!
XIV
Imatataq ninay.
Chaymi ñakarichiwan tutapaymanta.
Chay hina wayllunkakunapi puriymanakuy
Chay sinchi sunqu uywakuna, llullasqa hina
Chay uku niqman asuhita laqaq sachap wiqin.
Chay hanaymanpa tiyaq sikikuna.
Chay mana atinmanchu kayta, kasqa.
Llutan.
Muspay.
Hinallapas Trujillumantam hamurqani Limaman.
Ichaqa pichqa sulistam sapa killa kakawanku.
XV
Chaqay kuchupi, waknaña tutakuna kuská
puñukusqanchikpi, kunan tiyakuykuni
purikuq. Wañuqña kuyanakuqkunapa puñunankuqa
urqusqañam, ichapas imayá karurqa.
Hamurqanki chika ñaqaraq sapaq
ruraykunaman, hinaspayki kankiñachu. Chay kuchum
maypi, qanwan kuska, huk tuta qawapayarqani
llampu ñawchichaykikunapa chawpinpi
Daudepta huk willakuyninta. Wayllusqanchik
kuchum. Ama pantachikuychu.
Ripuqña chiraw punchawkunata yuyaymanmi
churakurqani, yaykumuyniykipiwan lluqsirnuyniyki
pisi, saksay, chalapiwan wasipa rakinkunapi.
Kay parakachanan tuta,
karuña kuskanchikmanta, pawaykuni qunqayta.
Iskay punkukunam kichakustin wichqakustin,
iskay punkukuna riqpiwan hamuqkuna wayrapi
llantumanta llantukama.
Trilce, César Vallejo. Versión quechua de Porfirio Meneses. Meneses (2008) Editorial Universitaria, URP.


