
Cultivate TRILCE
Sacred Valley of the Incas, Cusco 2022 — 2027.
Trilce, Poema VII, transcribed by Kenji Quispe Granados in Papas Revolución.
Performance of non-human bodies
agricultural process art
Agricultural poetic edition
© Emilio Santisteban, artist.
© Lizet Díaz Machuca, curator.
© Willka T'ika Center, support.
© Kenyi Quispe Granados, photography.
© Lizet Díaz Machuca, Kenji Quispe Granados, Daniela Napurí, Daniela Granda, Mariana Torres, Cecilia Rejtman, Marco Chevarría, Ronald Romero and Calypso Zuñiga, transcription of poems.
Project that links contemporary art (Performance art, procedural art, participatory art, visual poetry and object poetry) and traditional culture (potato ecofact, agricultural processes and Quechua language), linking the centenary of the first publication of the Trilce collection of poems by César Vallejo, the Existing published Quechua translation of said collection of poems (Meneses 2008), the potato varieties developed in Peru and preserved in Cusco and the platform system developed by the original Andean cultures.
It takes place on an Inca platform in Yucay (Sacred Valley, Cusco) in five agricultural cycles between 2022 and 2027, in which the 77 poems of Trilce, in the Quechua version, will be engraved on potatoes and cultivated together with them, symbolically becoming poems- seed, flower-poems and food-poems thanks to the participation of local farmers.
It is currently in the first stage, corresponding to the August-December 2022 campaign.
The Project is part of an antecedent line of work, developed since 2015 both by the artist who conceived it, Emilio Santisteban, and by the curator who advises him, Lizet Díaz Machuca, and responds to the objectives and practices of heritage conservation and development. natural and cultural heritage carried out by the organization that hosts it, the Willka T'ika Center for the conservation of Andean natural and cultural heritage.
100 years after the publication of Trilce (Vallejo 1922) and during the next five years, we will cultivate the 77 poems that make it up, in a Quechua version (Meneses 2008), recording them participatively on potatoes, which will be planted and cultivated, also participatively, until their harvest on an Inca platform, restored in Yucay by the Willka T'ika Center for the Conservation of the Andean Natural and Cultural Heritage in collaboration with MINCUL-Cusco.
During the 2022 cycle, we will transcribe Trilce's poems I to XV by manual gravure on Revolution potatoes (created by genetic modification by MINAG in 1974) accompanied by Serranita potatoes (created by INIEA in 2005) and several other potato varieties developed by institutes of investigation of the National University San Antonio Abad of Cusco. Said potatoes, and the poems engraved on them, will be planted on a full moon on August 11, 2022, and the cultivation and harvest care process will be carried out differently for each variety of potato involved.._cc781905-5cde- 3194-bb3b-136bad5cf58d_
Similarly, in 2023 we will engrave on potatoes, sow and cultivate until harvest, the poems XVI to XXX of Trilce, and successively we will repeat the process every year until we finish with the cultivation of the 77 poems.
In this way, in each annual agricultural cycle, Trilce's poems become seed-poems, germinate as flower-poems and are harvested as food-poems that will become part of the food, economic and agricultural cycle of the agrarian community of Trilce. Yucay in the Sacred Valley of the Incas, in an agricultural process in which the bodies of potatoes will perform the poetic language, our relationship with the original languages and our gaze before nature and traditional agricultural practices.
Vallejo, Cesar (1922) Trilce. Lima: Typographical Workshops of the Penitentiary.
Meneses, Porfirio (2008) Trilce, Quechua Version. Lima: Ricardo Palma University. University Publisher.
I
Pitaq chay hinataña chaqwakachan, manataq
qipariq qucha-watakuna suñanata atichikuncnu
Pisi yapasqapas chuquicnay,
chisiykuptin puni, ramkallaraq,
hinptin aswanta chaninchakunqa
wanu, llaspa apuchasqa taqrukuy,
sapan kaq sunquman
mana munastin anqusaq
mama quchapa puchqulli ankata,
sapa cuya sinchi puqchikuypi
Pisi yapasqallapas chuquichay kachun
millay yakuñataq, chisinkuy supta uranpa
ASWAN QAPAQ BIMULNINKUNAPA.
Mama quchaman ñawpariq allpañataq wata niraq sayarin
wasantakama, amu, mana manchaq,
wañuchikuq takyatiyaypa siquinpi.
II
Pacha Pacha
Huqu wayrakunapi qucharayaq chawpi punchaw.
Pukarapi amirusqa yaku-suquq wisikachakun
pacha pacha pacha pacha
Qaqchu mita Qaqchu mita
Utulukuna takikachanku yanqa aspikustin
Hukllawaq chuya punchawpa simin
qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita
Paqarin Paqarin
Kikin kaymanta quñichkaqraq samakuy
kunanta hamutaspa waqaychaway
paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq
Suti Suti
Iman sutichana kirinkichkawaptinchik?
Ñakariq wasapaymi sutichakun
suti suti suti suti
III
Kuraq ayllunchikuna
imay pachataq kutimunqaku?
Suqtatañam waqtaykamun ñawsa Santiagu,
hinaman sinchi tutaykuqñam.
Mana unamunantarm nirqan mamanchik.
Aguidacha, Nativa, Miguil,
yanqataq chaychayta riwaqchik, maynin
kunallan purirqanku
yuyapakuyninkuta qanqatiyastin
kurnuchikuq manchachikukuna,
chun niq kancha man maypi
chayraq ustukuchkaq wallpakunapas
waknataña mancharikurqanku.
Aswan allin kayllapi kakusunchik.
Mana unamunantam mama nirqan.
Amaña llakikusunchu. Qawachkasunchik
wampukunata ¡ñuqapa kaqmi lliwmanta aswan sumaq!
chaykunawan tukuy punchaw pukllakunanchik
mana awqanakuspalla imaynam kanan kachkan:
quchapim saqisqa kanku, pukllapasllaña
paqarinpaq añakakuna winayniyuq.
Kay hinalla, mana ima hampiyuq,
kamachisqa lliw ruraqkunalla, suyasunchik
kutimuyninkuta, tannichikuq rimayninkuta,
hina ñawparikunq machunchikkunapata,
wasipi sullkan kaqkunata saqiwaqninchikpata,
manapas ñuqanchikpas
illarquyta atichwanchik hina.
Aguidacha, Nativa, Miguil?
Qayaykachakuni, llapchaykachastin tutayaqpi
maskani. Yanqataq sapallayta saqiwachkanmanku
hinaptin sapallan wichqasqa ñuqa kachkayman.
IV
Iskay karritakuna qiqichyanku
maqanakunaman atipakustin ñawipa
kimsachasqa waqay kuchukunakama,
mana haykap imatapas rurachkaptinchik.
Chay sapaqtam ichaqa, kuyay puchukasqa,
purun paqarinap ukunpi putichisqa
huk kaqninrayku, anaq ritichasqa
ruraykunapi nunachisqakuna.
Chutarayakurqani kimsa ñiqin raki kaq tukuspay,
aswan qipata —imatamá ruwwasunchikpas—
siwikun umaypi, piñarisqallaña
mana as asllamanta mama kayninpaq. Siwikunam.
Aynachakuypa rupapakuynin ña kanisqakunaña.
Illakuy, imamantapas aswan allinta
pakin Muchkata.
Chay mana llimpi picharquy
imaraykupas. Hamuq kawsakuypa waqta waqtallampi,
waqan waqan. Taki hunta tawa waqtawan
qinchasqa kimsa upallakuypi.
Upallay. Warmip uku rurun. Yaqa chuya kay.
Lliw imapas waqasqañam. Lliwmi chapasqa
karqun, kamas ichuqninpi puni.
V
Sisapa iskay kuska rurukuna. Takiyta qallarinku
paymanta quchap urpinkuna, kimsachakuy munaykuna,
qallariq puchukaykuna, waymanta huukuna, tukuy
rikchaqmanta piñichasqapas iñikunman hina.
¡Sisapa huñunasqa pallqa runkuna!
Ma. Chaqay kachun mana astawan ima kaspan,
Ma. Ama hawarnan waspichunchu, hinaspan
mana uyarichikuq hina hamutachun,
llimpichun manataq qawachikuspan.
Amataq lluchkachunchu hatun tikayarquypi
Paqarisqa qaparim ankayllikun hinaspan mana
mumanchu llikapas kuyaypas kayta.
Aynakuna hina aynalla kachunku wiñaypaq.
Ichaqa arna 1-ta quychikchu, uyarichikunqam
mana tukuqpi. Amataq O-ta quychikchu,
huk nanaqtam upallanqa, 1-ta
rikcharichiypiwan sayarichinankama.
Haa iskay sunqup huñunakuy.
VI
Paqarin pachay churakurqusqaytam
taqsapuwaqniy mana taqsarqañachu:
utiliachasqa sirkankunapim taqsaq
sunqunpa paqchanpi, kunanñataq
papukusaqchu millay patachakuypa
putka pachan saqisqaypas imamanta.
Mana kunan pipas yakukunaman riq haptin
qatichikuy llaqikunapi pintukun
quillqachanapaq latapata, hinaman
viladurpi kaq llapa imakuna, waknataña
ñuqamanta iman kanqa nisqaykuna,
ñuqapañachu kachkanku, hichpallaypi.
Paypaña qiparqunku, llampuchasqakama,
paqu rikchaq alli sunqu kayninwan ñapusqakama.
Kutimunanta yachaptiyya,
yachayman ima tutamanta kutimunanta
taqsasqa pachakunata quwaqniy, wakllay
nunay taqsapuwaqniy. Ima tutamantaraq yaykumunqa
sunqun tiyasqa, ruraykunapa mukmun, samisqa
yachasqan qawachikuymanta, arí atisqanta
¡IMAYNAM MANA ATINQACHU!
llapa chaqrusqakunata anqasyachiytawan mastachiyta.
VII
Hawkalla chanchayta qallarini riqsisqay
allqa chutata. Liw mana imapas musuq kayniyuq,
chiqanpayta. Hinaspay ukunakurqani kay hina
imakunaman, chaywan ñawpaq pachaña karquni.
Muyuni wakillampi allinwan purina
chutanta, atipakuspa lluqsina chay kawsaq
qichqapa kmyninta, mana patma rurayllapichu.
Hatunchakuykunam,
chaqay qapariy, rimanakuypa chuya kaynin,
killay taqlla challpusqa ¡ñam! rurakuyninpi,
Chutapas punkunkunawan ñawisapa kachkaptin
hinaspan qaparin qala chaki sarpukunamanta,
uyarichikuq waqtaykunapi hatun tuqyaykunata
minchachanapaq
Kunanñataq, ñutu mita sisikuna
miskichasqa yaykukunku, puñunayasqakama
yanqachalla ruray munaq, hinaman wistuchakunku
kañasqa pulvurakunapas, 1921pa wichayninkuna.
VIII
Paqarinqa sapaq punchawmi, huk
kaqninpim tariyman mana ruruq kamachikuypaq
wiñaypaq yaykunata.
Paqarin wamaq punchawpi,
qatu wichqasqach kanman
sunqup iskay llikankunawan, paqta pura
sanchachikuypi aycha mikuqkuna.
Allintam atinman takyayta chay llapa ima.
lchaqa huk mana paqarinniyuq paqarin
pasukusqanchik siwikunaq ukunpi
rirpupa waqtankunach kanqa
mayman qayllayta kinrachinaypaq
mana qaparl yachapayayniyuq kanaykarna hinaman
wasaman qayllay churakunankama.
IX
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiyta maskani.
Iskaynin palta llaqinkuna, hillisapa
chaskikuyniyuq kichki punkun, miraqmanta
mirachiqman, sumaqllaña kaynin quchuchikuypaq,
lliwmi chiqanpay kasqa.
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiytan maskani.
Sumayninpi tikrani bulivarchasqa
chapra ranrakunata kimsa chunka iskayniyuq anta
waskakunatawan rikchakuquin yapantinkunaman
yanapakunku chukcha chukchamanta
chaninchasqa wirpakuna. Qillqasqapa iskay rakinkuna,
hinaptinñataq illakuyta mana kawsanichu,
llapchayllapipas.
Pantanim waqtayta qunqaymanta waqtaywan
kutichiyta. Manam haykappas ichisunchu
kallpanchakuypi. Lawsani
kikiy kuyakuymantawan wak qata ukupi
wañuypaq qaqunakuymanta,
kay warmi
¡waknaña hunta llasasqanmanta!
Chinam illakuqpa nunan.
Chinataqmi kikiypa nunallaypas.
X
Yanqamanta sami kaypa qipaq kaq chuya rumi.
wañuyta tukurqun
nunanpiwan ima, uctubri chuklla chichu kaypiwan.
Kimsa killa illakusqan chunkañataq miski kasqan.
lmaynam kawsaypas,
apu willka chukuyuq, chullan rukana, asikun.
Imaynam qipanta qarqunku
chimpachakuqkunapa huñukuyninta. Imaynanpim
tukuy pacha asuykamun yupana qillqa
imapas wamaq siqipa ukunpi.
Imaynam urpikunata witunku chikachaq
challwakuna. Imayna kaykunañataq saqinku tupsata
kimsaman mirachikusqa kimsa ñiqin raprapi.
Imaynam ichikunchik
amiypaq hinalla sikikunata qawaspa.
Aysakun chunka killakunata chunkaman,
aswan wak karu kaqman.
Iskayraq qipanku wiqaw pintuna latapapiraq.
Kimsa killa illakuypiwan.
Isqunñataq chichukuypi.
Manam chullallapas awqanakuy kanchu.
Unquq kaq hatarikun, hinaman
tiyaspan antayachin hawka wanku waytakunata.
XI
Huk sipastam tarirqani chutapi
hinaptin marqayninwan aytiwarqan.
Chakatay qichqakunaman kichakuq
pim tarirquqninpas tarinmataq
manataq yuyanqachu.
Hichpa paniymi kay sipas.
kunan, wiqawnin llapchaykusqaypi
makiykuna sipasña kayninpi yaykurqunku,
iskay millay llimpisqa aya wasikuna hina.
Hina chun niqpi puni ripukun
kimsachasqa tutayariq intiman, kimsaña
iskayniykupi chawpichakusqa.
''Qusachakurqunim",
niwan.Wañukuq ipaykupapi rurasqaykuya, warmallaraq.
Qusachakurqunñam.
Qusachakurqunñam.
Qipariq paltasqa watakuna,
imaymanam munapakurqanchik
turukunaman pukllanaykupaq, kuskachakuqkunaman,
ichaqa llullallamanta, llumpaqmanta,
kasqanpi hina.
XII
Huk qinqumanta lluptini
pullu pullumanta.
Huk chamqasqa mana may chayananta yachasqay.
Tunkiy. Pakuny - Urqu siqaykuy.
Matankap kuyuchiquin.
Piqasqa wañuq chuspipa tuqyaynin
pawaynin chawpinpi pampaman wichispa.
Ima nintaq kunan niwtun?
Ichaqa, hina yachanapi, qamkunaqa
churim kankichik.
Tunkiy. Mana muyuq taykukuna.
kipusqa ilaqi, ruran
pichqa kichkakunata huk waqtanpi,
hukninpiñataq pichqatataq.
Chut ! Lluqsimuchkanñam.
XIII
Chupichaykitam yuyapayani.
Sunquypas llaspayasqam chupiykita yuyani,
punchawpa puqusqa wiqawninpi.
Samichikuq muruchanta llapchani. Kusañam.
Wañuntaq huk ñawpaq pacha munapakuyniy
ñutquman wiksukusqa.
Rakaykitam yuyani, hatun Llantupa wiksanmantapas
aswan sumaqpiwan kamaqlla wachakuq siqi,
hina wañuypas Qapaq Taytachamanta
chichukuspa wachakuptin.
Way, riqsiy yuyapakuy,
hamutani, arí, sinchi, saqra runapi,
may munasqanpi, atisqanpi, quchukuq.
Way, chisikuykunapi tuqtupa taratataynin.
Way, upallalla kununuy.
¡Yununukallallapu!
XIV
Imatataq ninay.
Chaymi ñakarichiwan tutapaymanta.
Chay hina wayllunkakunapi puriymanakuy
Chay sinchi sunqu uywakuna, llullasqa hina
Chay uku niqman asuhita laqaq sachap wiqin.
Chay hanaymanpa tiyaq sikikuna.
Chay mana atinmanchu kayta, kasqa.
Llutan.
Muspay.
Hinallapas Trujillumantam hamurqani Limaman.
Ichaqa pichqa sulistam sapa killa kakawanku.
XV
Chaqay kuchupi, waknaña tutakuna kuská
puñukusqanchikpi, kunan tiyakuykuni
purikuq. Wañuqña kuyanakuqkunapa puñunankuqa
urqusqañam, ichapas imayá karurqa.
Hamurqanki chika ñaqaraq sapaq
ruraykunaman, hinaspayki kankiñachu. Chay kuchum
maypi, qanwan kuska, huk tuta qawapayarqani
llampu ñawchichaykikunapa chawpinpi
Daudepta huk willakuyninta. Wayllusqanchik
kuchum. Ama pantachikuychu.
Ripuqña chiraw punchawkunata yuyaymanmi
churakurqani, yaykumuyniykipiwan lluqsirnuyniyki
pisi, saksay, chalapiwan wasipa rakinkunapi.
Kay parakachanan tuta,
karuña kuskanchikmanta, pawaykuni qunqayta.
Iskay punkukunam kichakustin wichqakustin,
iskay punkukuna riqpiwan hamuqkuna wayrapi
llantumanta llantukama.
Trilce, César Vallejo. Versión quechua de Porfirio Meneses. Meneses (2008) Editorial Universitaria, URP.
