Trilce Tarpuy / Cultivar Trilce
Arte agricultural contemporáneo / performance de cuerpos no humanos. 2022 — 2027.
Cultivar Trilce (クスコとリマ、2022 - 2027) は、アーティストによる農業芸術と、拡張された彫刻、彫刻、絵画の要素を備えた非人間の身体のパフォーマンスの参加型プロセス作品です。エミリオ・サンティステバン 現在までに 75 名の参加者と協力して活動を行っています。リゼット・ディアス・マチュカがキュレーションし、アーティストのケニー・キスペ・グラナドスが撮影と協力を行っています。 2022 年、農業管理はオノラト モラとセリア モラレスによって行われました。 2023年にニコラス・サイワとゲルマニア・マデラによって。 2022年と2023年はマルコ・チェバリア・デルによって生産が行われました。ウィルカ ティカ アンデス自然文化遺産保護センター、
この作品は、現代美術 (パフォーマンス アート、プロセス アート、参加型アート、視覚詩、オブジェクト詩) と伝統文化 (エコファクト パパ、農業プロセス、ケチュア語) を結びつけ、セザール ヴァレホの詩集『Trilce』の初版 100 周年を結び付けています。この詩集の既存の出版済みケチュア語訳(Meneses 2008)、ペルーで開発されクスコで保存されているジャガイモの品種、そして元のアンデス文化によって開発された段丘システム。
最初の 2 年間は、ウィルカ ティカ センターがユカイ遺跡群 (クスコのウルバンバ) にあるインカのプラットフォームで開発されました。作業全体を通じて、2022 年から 2027 年までの 5 つの農業サイクルで、トリルチェの 77 の詩がケチュア語で作成されました。このバージョンは、ジャガイモに刻まれ、ジャガイモと一緒に成長し、地元の農家の参加により、象徴的に種の詩、花の詩、食べ物の詩になります。
すでに完了した第1段階(2022年)は、5月9日に詩の共同彫刻が事実上開始され、木版ガウジプロジェクトと技術指導により、一般の人々の直接参加のもと、8月10日まで実施された。植え付けは8月11日の満月とパチャママの月の中心日に行われました。開花は10月18日に始まり、11月中旬に満開に達し、収穫は2023年1月9日に行われました。
第 2 段階(2023 年)は、2023 年 6 月にリマでトリルチェの詩 XVI から XXX までをケチュア語で共同彫刻することから始まりました。詩の種まきは8月1日に行われました。最後に、2023 年 12 月 10 日に食の詩が収穫されました。
作業の第 3 段階 (2024 年) は、6 月から 7 月にかけて、ケチュア語のトリルチェによる詩 XXXI から XLV の共同彫刻で開始される予定です。場所は、財務上および制作の可能性を考慮して決定されます。
2022 年と 2023 年には、以下の人々が参加し、トリルチェの詩をケチュア語でジャガイモに録音しました。共著者であるイルマ デル アギラ、アリエル アルカルデ、ステファノ アルカンタラ、ヒメナ アルバレス、ミルスカ アルサモラ、ジャン カルロス アマンテ ボルハ、ウォルテル・アンテサーナ、ルス・アントニオ、ウォルテル・アパリシオ、フィオレラ・アルセ・モンソン、ファビオラ・アロヨ、カルラ・アビラ、ファニー・バルバ、フランシスコ・バルダレス、ホルヘ・バレラ・ベガソ、カルラ・ベドヤ、ルス・マリア・ベドヤ、クリスチャン・ベルヌイ・デル・カンポ、アンドレア・カルデロン、アドリアナ・カスティージョ、アルフォンソ・カストリヨン・ビスカラ、ルルド・チャラ・エストラーダ、パオラ・キャサリン・チパ・ギレン、セバスティアン・チュンベ、ヒューベルト・ダヴィッド・チュンビスカ・ウィルカ、ニルダ・コンドリ・チュンビスカ、エディット・クリストバル。エレアザル・クルシンタ・ウガルテ、デリア・ディアス・マチュカ、テレサ・エドワーズ、ローザ・エスキベル・エスコバル、アンディ・ガルシア・ロケ、ダニエラ・グランダ、エディンソン・ゲレロス、ディオネ・フアマン・ボルダ、マリア・ヘスス・ヒメネス、リカルド・ラクータ、イシドロ・ランバリ、マリア・フリア・ラオス・バニーニ、オスカル・リマーチェ、アリアナ・ロリ、アメリア・ロペス、ブルネラ・マルティン・ラオス、ティナ・マルティネス、アントニオ・ホセ・メディナ、ルイス・アルベルト・メディナ・ウアマニ、リリアナ・メルチョル・アグエロ、サミュエル・メスタンサ・ビジェガス、ダニエラ・ナプリ、マルガリータ・ネイラ、エステファニー・ヌニェス、リチャード・ガブリエル・オレ・カンペロ、ヴァレリア・パチェコ、マヌエル・パンティゴソ、アンドレス・ポマ・カセレス、ムリエル・プクラス、レベッカ・ラエス、カミラ・ロドリゴ・グラーニャ、メイ・イザベル・ロドリゲス・チャベス、アナ・ルシア・ロメロ、マリア・アンジェリカ・ロサス、ミハエル・サルダーニャ、イングリッド・ナタリア・サンチェス、キンバリー・シウバ、ピエル・ソリス・セラソ、ロシオ・スルカ、ロデミ・テモチェ・ゼニタゴヤ、マリアナ・トーレス、ジャニナ・トルヒーリョ、クリスチャン・ウガルテ・ブラボ、マウリシオ・バルガス・オセス、マグダ・ベガ、サンティアゴ・ベラ、ケアニ・サパタ・デル・リオ、カリプソ・スニガ・レバ。
2022年と2023年に品種Trilceがクスコ・デルで支援されましたウィルカ ティカ アンデス自然文化遺産保護センター、あなたのプロジェクトの区画を寛大に貸し出しますウィルカ ティカ植物園。同様に、彼はアヤクチョから次のような協力を得ました。国立母国語研究所INALO、ケチュア語での言語上のアドバイスを頼りにしています。
2022 年、この取り組みはクスコで組織的な支援を受けました。サン アントニオ アバド国立大学クスコ。
2023年、品種Trilceはリマからの支援を受けました。交流デザイン、アート、クリエイティビティスクール、 の高等写真学校画像センター、 彼ペルー国立美術学校文化センター、 そしてそのリカルド・パルマ大学の博物館および芸術研究所。
Cultivar Trilce は、最初の 2 年間、ペルー文化省による文化経済刺激策の受賞プロジェクトでした。
芸術農業チーム:
エミリオ・サンティステバン、アーティスト。
リゼット・ディアス・マチュカ、キュレーター。
Kenyi Quispe Granados、芸術的支援と写真撮影。
オノラト・モラ、セリア・モラレス、2022 年の農家。ニコラス・サイワ・トゥパユパンキ、ゲルマニア・マデラ・グアルダウラ、2023 年の農家。
マルコ・チェバリア・ラソ、プロデューサー。
2022年に培われた詩の記録者と記録者:
詩 I © Nilda Condri Chumbisuca、Huberth David Chumbisuca Huillca。
詩 II © Rebeca Ráez.
詩 III © Ricardo Lacuta.
詩 IV © Luis Alberto Medina Huamaní。
詩 V © Rocío Sulca、Walter Antezana。
詩 VI © Lizet Díaz Machuca.
詩 VII © Keyi Quispe Granados.
詩 VIII © Daniela Napurí.
詩 IX © Óscar Limache.
詩 X © Richard Gabriel Ore Campero.
詩 XI © Marco Chevarría、Ronald Romero.
詩 XII © Daniela Granda、Mariana Torres、Isidro Lamberri。
詩 XIII © Calypso Zuniga Leva.
詩 XIV © Walter Aparicio.
詩 XV © Paola Katherine Chipa Guillen、Eleazar Crucinta Ugarte、Dione Huaman Borda。
2023年に培われた詩の記録者と記録者:
詩 XVI © Irma del Águila、Lizet Díaz Machuca。
詩 XVII © Margarita Neyra.
詩 XVIII © Maria Julia ラオス。
詩 XIX © Christian Bernuy del Carpio.
詩 XX © Mijael Saldaña、Maria Angélica Rozas、Antonio José Medina、Samuel Mestanza Villegas、Teresa Edwards、Andrea Calderon、Estefany Nuñez、Margarita Neyra、Sebastián Chumbe、Jimena Álvarez、Fabiola Arroyo。
詩 XXI © Janina Trujillo、Fiorella Arce Monzón、Andi García Roque、Pier Solis。
詩 XXII © Luis Alberto Medina Huamaní、Francisco Bardales。
詩 XXIII © Rosa Esquivel、Mae Isabel Rodriguez Chavez、Fanny Barba、Ingrid Natalia Sanchez、Ariana Loli、Ian Tevo。
詩 XXIV © Brunella Martin ラオス。
詩 XXV © アナ・ルシア・ロメロ、ヴァレリア・パチェコ、アメリア・ロペス、アンドレア・カルデロン、セバスティアン・チュンベ、ヒメナ・アルバレス。
詩 XXVI © Carla Avila、Mae Isabel Rodriguez Chavez、Kimberly Silva、Kenyi Quispe、Delia Díaz Machuca。
詩 XXVII © Tina Martínez、Liliana Melchor、Andrés Poma、Mae Isabel Rodriguez Chavez、Rosa Esquivel、Jhan Carlos Amante Borja、Mauricio Vargas Osses。
詩 XXVIII © サンティアゴ ベラ、カミラ ロドリゴ グラニャ、カルラ ベドヤ、マリア ヘスス ヒメネス、ステファノ アルカンタラ、ホルヘ バレラ ベガソ、ムリエル プクラス、エステファニー ヌニェス、マグダ ベガ、エディンソン ゲレロス、アリエル アルカルデ、ルルド チャラ エストラーダ、マルガリータ ネイラ、アドリアナ カスティージョ、セバスティアンチュンベ、ヒメナ・アルバレス、キーニ・サパタ・デル・リオ。
詩 XXIX © Luz María Bedoya。
詩 XXX © Maria Angélica Rozas、Alfonso Castrillón Vizcarra、Manuel Pantigoso、Daniela Napurí、Mijael Saldaña、Luz Antonio、Ródemi Temoche Zenitagoya、Miluska Alzamora、Edith Cristóbal。
機関:
ウィルカ ティカ センター、サポート。
国立国語研究所
ケチュア語の言語に関するアドバイスと普及。
クスコのサンアントニオ・アバド国立大学、
クスコの制度的支援。
国立美術学校文化センター、
リマの制度的支援。
博物館と芸術研究所
リカルド・パルマ大学出身、リマの機関支援
交流デザイン、アート、クリエイティビティスクール、
リマの制度的支援。
イメージセンター高等写真学校、
リマの制度的支援。
ケチュア語の詩:
メネセス、ポルフィリオ。セザール、ヴァレーホ (2008) Trilce。ケチュア語バージョン。リマ: URP。
I
Pitaq chay hinataña chaqwakachan, manataq
qipariq qucha-watakuna suñanata atichikuncnu
Pisi yapasqapas chuquicnay, chisiykuptin puni, ramkallaraq,
hinptin aswanta chaninchakunqa
wanu, llaspa apuchasqa taqrukuy,
sapan kaq sunquman
mana munastin anqusaq
mama quchapa puchqulli ankata,
sapa cuya sinchi puqchikuypi
Pisi yapasqallapas chuquichay kachun
millay yakuñataq, chisinkuy supta uranpa
ASWAN QAPAQ BIMULNINKUNAPA.
Mama quchaman ñawpariq allpañataq wata niraq sayarin
wasantakama, amu, mana manchaq,
wañuchikuq takyatiyaypa siquinpi.
II
Pacha Pacha
Huqu wayrakunapi qucharayaq chawpi punchaw.
Pukarapi amirusqa yaku-suquq wisikachakun pacha pacha pacha pacha
Qaqchu mita Qaqchu mita
Utulukuna takikachanku yanqa aspikustin
Hukllawaq chuya punchawpa simin
qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita qaqchu mita
Paqarin Paqarin
Kikin kaymanta quñichkaqraq samakuy
kunanta hamutaspa waqaychaway
paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq paqarinpaq
Suti Suti
Iman sutichana kirinkichkawaptinchik?
Ñakariq wasapaymi sutichakun
suti suti suti suti
III
Kuraq ayllunchikuna
imay pachataq kutimunqaku?
Suqtatañam waqtaykamun ñawsa Santiagu,
hinaman sinchi tutaykuqñam.
Mana unamunantarm nirqan mamanchik.
Aguidacha, Nativa, Miguil,
yanqataq chaychayta riwaqchik, maynin
kunallan purirqanku
yuyapakuyninkuta qanqatiyastin
kurnuchikuq manchachikukuna,
chun niq kancha man maypi
chayraq ustukuchkaq wallpakunapas
waknataña mancharikurqanku.
Aswan allin kayllapi kakusunchik.
Mana unamunantam mama nirqan.
Amaña llakikusunchu. Qawachkasunchik
wampukunata ¡ñuqapa kaqmi lliwmanta aswan sumaq! chaykunawan tukuy punchaw pukllakunanchik
mana awqanakuspalla imaynam kanan kachkan:
quchapim saqisqa kanku, pukllapasllaña
paqarinpaq añakakuna winayniyuq.
Kay hinalla, mana ima hampiyuq,
kamachisqa lliw ruraqkunalla, suyasunchik
kutimuyninkuta, tannichikuq rimayninkuta,
hina ñawparikunq machunchikkunapata,
wasipi sullkan kaqkunata saqiwaqninchikpata,
manapas ñuqanchikpas illarquyta atichwanchik hina.
Aguidacha, Nativa, Miguil?
Qayaykachakuni, llapchaykachastin tutayaqpi
maskani. Yanqataq sapallayta saqiwachkanmanku
hinaptin sapallan wichqasqa ñuqa kachkayman.
IV
Iskay karritakuna qiqichyanku
maqanakunaman atipakustin ñawipa
kimsachasqa waqay kuchukunakama,
mana haykap imatapas rurachkaptinchik.
Chay sapaqtam ichaqa, kuyay puchukasqa,
purun paqarinap ukunpi putichisqa
huk kaqninrayku, anaq ritichasqa
ruraykunapi nunachisqakuna.
Chutarayakurqani kimsa ñiqin raki kaq tukuspay,
aswan qipata —imatamá ruwwasunchikpas—
siwikun umaypi, piñarisqallaña
mana as asllamanta mama kayninpaq. Siwikunam.
Aynachakuypa rupapakuynin ña kanisqakunaña.
Illa¬¬kuy, imamantapas aswan allinta
pakin Muchkata.
Chay mana llimpi picharquy
imaraykupas. Hamuq kawsakuypa waqta waqtallampi, waqan waqan. Taki hunta tawa waqtawan
qinchasqa kimsa upallakuypi.
Upallay. Warmip uku rurun. Yaqa chuya kay.
Lliw imapas waqasqañam. Lliwmi chapasqa
karqun, kamas ichuqninpi puni.
V
Sisapa iskay kuska rurukuna. Takiyta qallarinku
paymanta quchap urpinkuna, kimsachakuy munaykuna,
qallariq puchukaykuna, waymanta huukuna, tukuy rikchaqmanta piñichasqapas iñikunman hina.
¡Sisapa huñunasqa pallqa runkuna!
Ma. Chaqay kachun mana astawan ima kaspan,
Ma. Ama hawarnan waspichunchu, hinaspan
mana uyarichikuq hina hamutachun,
llimpichun manataq qawachikuspan.
Amataq lluchkachunchu hatun tikayarquypi
Paqarisqa qaparim ankayllikun hinaspan mana
mumanchu llikapas kuyaypas kayta.
Aynakuna hina aynalla kachunku wiñaypaq.
Ichaqa arna 1-ta quychikchu, uyarichikunqam
mana tukuqpi. Amataq O-ta quychikchu,
huk nanaqtam upallanqa, 1-ta
rikcharichiypiwan sayarichinankama.
Haa iskay sunqup huñunakuy.
VI
Paqarin pachay churakurqusqaytam
taqsapuwaqniy mana taqsarqañachu:
utiliachasqa sirkankunapim taqsaq
sunqunpa paqchanpi, kunanñataq
papukusaqchu millay patachakuypa
putka pachan saqisqaypas imamanta.
Mana kunan pipas yakukunaman riq haptin
qatichikuy llaqikunapi pintukun
quillqachanapaq latapata, hinaman
viladurpi kaq llapa imakuna, waknataña
ñuqamanta iman kanqa nisqaykuna,
ñuqapañachu ka+chkanku, hichpallaypi.
Paypaña qiparqunku, llampuchasqakama,
paqu rikchaq alli sunqu kayninwan ñapusqakama.
Kutimunanta yachaptiyya,
yachayman ima tutamanta kutimunanta
taqsasqa pachakunata quwaqniy, wakllay
nunay taqsapuwaqniy. Ima tutamantaraq yaykumunqa
sunqun tiyasqa, ruraykunapa mukmun, samisqa
yachasqan qawachikuymanta, arí atisqanta
¡IMAYNAM MANA ATINQACHU!
llapa chaqrusqakunata anqasyachiytawan mastachiyta.
VII
Hawkalla chanchayta qallarini riqsisqay
allqa chutata. Liw mana imapas musuq kayniyuq,
chiqanpayta. Hinaspay ukunakurqani kay hina
imakunaman, chaywan ñawpaq pachaña karquni.
Muyuni wakillampi allinwan purina
chutanta, atipakuspa lluqsina chay kawsaq
qichqapa kmyninta, mana patma rurayllapichu.
Hatunchakuykunam,
chaqay qapariy, rimanakuypa chuya kaynin,
killay taqlla challpusqa ¡ñam! rurakuyninpi,
Chutapas punkunkunawan ñawisapa kachkaptin
hinaspan qaparin qala chaki sarpukunamanta,
uyarichikuq waqtaykunapi hatun tuqyaykunata
minchachanapaq
Kunanñataq, ñutu mita sisikuna
miskichasqa yaykukunku, puñunayasqakama
yanqachalla ruray munaq, hinaman wistuchakunku
kañasqa pulvurakunapas, 1921pa wichayninkuna.
VIII
Paqarinqa sapaq punchawmi, huk
kaqninpim tariyman mana ruruq kamachikuypaq wiñaypaq yaykunata.
Paqarin wamaq punchawpi,
qatu wichqasqach kanman
sunqup iskay llikankunawan, paqta pura
sanchachikuypi aycha mikuqkuna.
Allintam atinman takyayta chay llapa ima.
lchaqa huk mana paqarinniyuq paqarin
pasukusqanchik siwikunaq ukunpi
rirpupa waqtankunach kanqa
mayman qayllayta kinrachinaypaq
mana qaparl yachapayayniyuq kanaykarna hinaman
wasaman qayllay churakunankama.
IX
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiyta maskani.
Iskaynin palta llaqinkuna, hillisapa
chaskikuyniyuq kichki punkun, miraqmanta
mirachiqman, sumaqllaña kaynin quchuchikuypaq,
lliwmi chiqanpay kasqa.
Waqtarquyta hukama waqtaywan kutichiytan maskani.
Sumay)ninpi tikrani bulivarchasqa
chapra ranrakunata kimsa chunka iskayniyuq anta
waskakunatawan rikchakuquin yapantinkunaman
yanapakunku chukcha chukchamanta
chaninchasqa wirpakuna. Qillqasqapa iskay rakinkuna,
hinaptinñataq illakuyta mana kawsanichu,
llapchayllapipas.
Pantanim waqtayta qunqaymanta waqtaywan
kutichiyta. Manam haykappas ichisunchu
kallpanchakuypi. Lawsani
kikiy kuyakuymantawan wak qata ukupi
wañuypaq qaqunakuymanta,
kay warmi
¡waknaña hunta llasasqanmanta!
Chinam illakuqpa nunan.
Chinataqmi kikiypa nunallaypas.
X
Yanqamanta sami kaypa qipaq kaq chuya rumi.
wañuyta tukurqun
nunanpiwan ima, uctubri chuklla chichu kaypiwan.
Kimsa killa illakusqan chunkañataq miski kasqan.
lmaynam kawsaypas,
apu willka chukuyuq, chullan rukana, asikun.
Imaynam qipanta qarqunku
chimpachakuqkunapa huñukuyninta. Imaynanpim
tukuy pacha asuykamun yupana qillqa
imapas wamaq siqipa ukunpi.
Imaynam urpikunata witunku chikachaq
challwakuna. Imayna kaykunañataq saqinku tupsata
kimsaman mirachikusqa kimsa ñiqin raprapi.
Imaynam ichikunchik
amiypaq hinalla sikikunata qawaspa.
Aysakun chunka killakunata chunkaman,
aswan wak karu kaqman.
Iskayraq qipanku wiqaw pintuna latapapiraq.
Kimsa killa illakuypiwan.
Isqunñataq chichukuypi.
Manam chullallapas awqanakuy kanchu.
Unquq kaq hatarikun, hinaman
tiyaspan antayachin hawka wanku waytakunata.
XI
Huk sipastam tarirqani chutapi
hinaptin marqayninwan aytiwarqan.
Chakatay qichqakunaman kichakuq
pim tarirquqninpas tarinmataq
manataq yuyanqachu.
Hichpa paniymi kay sipas.
kunan, wiqawnin llapchaykusqaypi
makiykuna sipasña kayninpi yaykurqunku,
iskay millay llimpisqa aya wasikuna hina.
Hina chun niqpi puni ripukun
kimsachasqa tutayariq intiman, kimsaña
iskayniykupi chawpichakusqa.
''Qusachakurqunim",
niwan.Wañukuq ipaykupapi rurasqaykuya, warmallaraq.
Qusachakurqunñam. Qusachakurqunñam.
Qipariq paltasqa watakuna,
imaymanam munapakurqanchik
turukunaman pukllanaykupaq, kuskachakuqkunaman,
ichaqa llullallamanta, llumpaqmanta,
kasqanpi hina.
XII
Huk qinqumanta lluptini
pullu pullumanta.
Huk chamqasqa mana may chayananta yachasqay.
Tunkiy. Pakuny - Urqu siqaykuy.
Matankap kuyuchiquin.
Piqasqa wañuq chuspipa tuqyaynin
pawaynin chawpinpi pampaman wichispa.
Ima nintaq kunan niwtun?
Ichaqa, hina yachanapi, qamkunaqa
churim kankichik.
Tunkiy. Mana muyuq taykukuna.
kipusqa ilaqi, ruran
pichqa kichkakunata huk waqtanpi,
hukninpiñataq pichqatataq.
Chut ! Lluqsimuchkanñam.
XIII
Chupichaykitam yuyapayani.
Sunquypas llaspayasqam chupiykita yuyani, punchawpa puqusqa wiqawninpi.
Samichikuq muruchanta llapchani. Kusañam.
Wañuntaq huk ñawpaq pacha munapakuyniy
ñutquman wiksukusqa.
Rakaykitam yuyani, hatun Llantupa wiksanmantapas
aswan sumaqpiwan kamaqlla wachakuq siqi,
hina wañuypas Qapaq Taytachamanta
chichukuspa wachakuptin.
Way, riqsiy yuyapakuy,
hamutani, arí, sinchi, saqra runapi,
may munasqanpi, atisqanpi, quchukuq.
Way, chisikuykunapi tuqtupa taratataynin.
Way, upallalla kununuy.
¡Yununukallallapu!
XIV
Imatataq ninay.
Chaymi ñakarichiwan tutapaymanta.
Chay hina wayllunkakunapi puriymanakuy
Chay sinchi sunqu uywakuna, llullasqa hina
Chay uku niqman asuhita laqaq sachap wiqin.
Chay hanaymanpa tiyaq sikikuna.
Chay mana atinmanchu kayta, kasqa.
Llutan.
Muspay.
Hinallapas Trujillumantam hamurqani Limaman.
Ichaqa pichqa sulistam sapa killa kakawanku.
XV
Chaqay kuchupi, waknaña tutakuna kuská
puñukusqanchikpi, kunan tiyakuykuni
purikuq. Wañuqña kuyanakuqkunapa puñunankuqa
urqusqañam, ichapas imayá karurqa.
Hamurqanki chika ñaqaraq sapaq
ruraykunaman, hinaspayki kankiñachu. Chay kuchum
maypi, qanwan kuska, huk tuta qawapayarqani
llampu ñawchichaykikunapa chawpinpi
Daudepta huk willakuyninta. Wayllusqanchik
kuchum. Ama pantachikuychu.
Ripuqña chiraw punchawkunata yuyaymanmi
churakurqani, yaykumuyniykipiwan lluqsirnuyniyki
pisi, saksay, chalapiwan wasipa rakinkunapi.
Kay parakachanan tuta,
karuña kuskanchikmanta, pawaykuni qunqayta.
Iskay punkukunam kichakustin wichqakustin,
iskay punkukuna riqpiwan hamuqkuna wayrapi
llantumanta llantukama.
_________________
Porfirio Meneses. Meneses (2008). César Vallejo. Trilce Versión quechua. Editorial Universitaria, URP.
XVI
Sinchi kanaytam iñini.
Quway, willu wayra, quway riyta
sillkipakuspay ichuqniypa hichpallanta.
Qamñataq, muspay, mana pampachaq umiñaykita
llutan mitaykipikunata.
Sinchi kanaytam ifiini
Chaynintam ñawparin pukru warmi,
mana llimpiyuq tawqa, chaypa
kaski kaynin wichqakun maypi kichakuptiy.
Wayraman, qaynasqa willka. Apanquraykuna, wita!
Rikurin hatun kamayuqpa qumir unanchan,
wakin suqta wakia unanchakunata urachistin,
muyuriqpi lliw warkusqakunatawan.
Ima kasqaypim iñipakuni,
pisi karqusqaypiwan.
Huhu! Allin ñawparikuq!
XVII
Kay iskaymi chumakun huk tantayllapi,
kuskañataq millpurqanchik.
Manam pi uyariwanmanchu karqa.
rupachkaq siqi,
llaqtapa utiq rimaynin.
Manam tutamanta llapchakunchu ñawchiq hina
qipaq yumasqakarna rumí hina,
pakan pakanlla. Qala chaki tutamanta.
Tumpalla mitu
uqi yakukunapi, aswantaq pisitaq.
Uyakunam mana uyamanta yachankuchu,
tupanakuykunamn rinamantapas.
mana mayman umatiyachun qullqip patan.
Pantakun atipakuypa ñawchin.
Juniu killa, juniuykum kanki,
chaymi rikraykikunapi sayarini hatunmanta
asikuq, tupunaytawan wallqaykunata chakichistin
mitapa iskay chunka hukniyuq silluykikunapi.
Allinmi! Allinmi!
XVIII
Way, watay wasipa tawa pirqankunaya
Haa chay tawa yuraqrayaq pirqakuna
mana allichakuyniyuq kikin yupasqallaman qukuq.
Ankuchakuypa qisan, millay raqra,
tawa kuchunmanta maynata siqkin
sapa punchaw killay waskawan
watasqa maki chakikunata.
Huk nanq wichqanakunawan kuyay wichqawaqniy
kaypi kaspaykiqa qawankiman imay pachakama
kay pirqakunapa tawa kasqankuta.
Qanwanmi paykunaman kutipanapaq
iskayninchik kachwan
aswan iskaymantapas iskay kaqkunam.
Manataq waqawaqpaschu, niy, kachariwaqniy!
Haa watay wasipa pirqankuna.
Paykunamanta chaykama nanawanku
iskaynin sunin kaqkuna, kay tuta
mamamanta imapas kaqniyuq hina, ña wañusqaña,
brumurasqa rampankunata huk wawatakama
makimanta pusaqkuna.
Ñuqallañataq qiparikuchkani
paña makiy iskayninmanta ruraqwan,
uqarisqa, kimsan ñiq marqayta maskaspa
mayniypiwan haykaypa chawpinmanta
kay mana atiq runapa puquyninta
ñawiy rurunanpaq.
XIX
Rimaykachaq, miski Hilpidi, samarinki,
imayna waknataña qipasqanchikmanta.
Kunan hamunki chayllaraq hatarichkaptiy.
Uywakunap kanchanpas sumaqllaña
ispaywan willkayasqallaña nuyusqa
hatunwan isparullasqa ima
chuya sunqu wakapa, chuya sunqu
asnupa, chuya sunqu utulupawan.
Tiqsi muyuypa kaq mariapi yaykuy.
Way, sangabril, ruray nunapa chichukunanta,
mana kanchiyuq kuyay, mana hanaq pachayuq,
aswan rumi, aswan mana ima,
qapaq inqa llachikama.
Kañarqusunchikmi lliw wampukunata!
Ukunchikpi qipariq chumakuyninta kañasunchik!
Hinaña rikchakuq Hulla kawsaymanta
llulla kawsaykama, ñakarina kanman,
rimawaqniytaq chayamunki ritita kachustin,
sansata kachusunchik,
manam mayta uraykuna kanñachu,
mana mayta siqana kanñachu.
Utulurn tunkikachaq churakun, tayta.
XX
Hamutasqa rurnipa patpatiyaqpiwan
qarapasqa tikanwan patachasqa. Ichaqa
yanqachallata huk yupasqata
hukman asuykachini mana wichinaypaq.
Wak saprasapa runa. Inti,
killaychasqa sapan tinkullpan,
ima sumaqpiwan pichqan kaq, hinaman
paymanta wichayman.
Warapa kallpin rurunkunapa chaqwaynin,
kacharisqakuna,
sayasqa karnachikuta qaqchariq chaqway.
Allin tinkuchisqapa tallikuynin, quchuq urpitu.
Hinallapas muchuni. Chaqaypi muchuni, kaypi muchuni.
Kayqaya lawtaypas wichirin, surnaq
runam kani, Iskay ñiq
guillirmuman rikchakuq runa
samichikuyta humpiptin, hamaptin
puqchinpi, kimsa watayuq chinlichanpa
siquychanta llipipichisqanpi.
Utulu kaqlla apukachan saprasapa, hinaspan
huk waqtata qaqun. Wawañataq chaykama tupqina
rukananta churakun chayraq rimakachay qallariq
qallunpi arwikunapa arwikuq arwitakuyninta,
huknin siquychanta llutistin, pakasqallata,
as tuqaychapiwan allpawan,
ichaqa chika aslla
wa
n.
XXI
Millayman yachakasqa ururukunawan sirkasqa
awtupi kutimun dicimbri killa mayna hukmanyasqa,
qurinwan llakipi. Pitaq qawaykunman:
dicimbri kimsa chunka hukniyuq
lliki qarankunawan, wakcha supayllaqa.
Yuyapayanim. Chipipikuymi kapuwarqanku,
chaqllichakuymanta siwichasqa simikuna, lliw
manaña kukuriq paqtachaykunata aysastin.
Imaynam mana yuyaymanchu
chay racnanchu tayta
Yuyapayanim. Kunan dicimbri ñataq kutimun
imaymana hukmanyasqa, aquyrakipa samayniwan,
qasasqa, ullpuchikuywan ñutikachaspan.
Kuyapayakuq suritañataq
kuyanman karqa hina, yupaychanman kara hina.
Ichaqa payqa churakurqun llapa mana rikchakuyninta
XXII
Apikim qati imawanku tikrampata
tawa awkikuna. Ichapasmi pidrupaq hapiwanmanku
¡Tawa yupaychana awki taytakuna huñunasqa!
Rurarquypim kachkan tayta Hwan Hakubu,
wakinpa sawkakuyninñataq chutanku sapan
kayninmanta, upata hina. Allinta ruwanku.
Paki paki warkurayaq kanchi, punchawmi kunakun
imallatapas qunapaq, hinaspan wayun
kikin uskakuq champa qillqa hina
kikinpa ichaya ima allichakuykunatapas.
Kunan, kay chullalla siqiyuq hawka kakuypi
sumaqllataña chirapasqanpi,
kayqaya kapuchkayki,
kayqaya kapuchkaypi pimanta ñuqa wayunay,
qichqaykunata huntachinaykipaq.
Paqta, kaykuna huntasqaña,
aswan alli sunqu tasnurikuwaq,
may mana kasqanmanta urqusaq,
uma utiqmanta sapaq taqikunata ruwasaq,
waylluchikuymantawan huypachamanta
mana saksayniyuq munapakuykunata.
Hinapas llapa huk waqtamanta yaykumuqpa
taripayninpi tukuy pacha lluqsinchik,
kunan, lliwpas wiñaypaq chirapasqa ima,
kayqaya kapuyki, pimanta ñuqa wayunay,
qichqanparaqmi kachakani. Kapuchkayki!
XXIII
Wak miskiyuq tanta waykunapaq rupapachikuq wasi
wawakunapaq mana yupana chuya runtup qillun, mama.
Way, tawa ankaykikunapa mikunan, ancha mana allin
waqapayasqa, mama: uskakusuqniykikuna.
Iskaynin qipaq panikuna, wañukuq Míguil,
chaymanta ñuqa hinallaraq simpaykunata aysastin
hukta abicidariupa sapakama qillqanrayku.
Hanay salapi aypuwaqku kanki,
tutamantan, chisiykuqnin, chanin patmasqa
qipimanta, chaqay unarayaq kawsaypa aña millpuykuna,
kunan hina puchupuwanankupaq
inti watanakunap qarankuna, chutatiyasqankumanta
iskay chunka tawayuqpi puní takyasqakuna.
Mama, kunanqa! Kunan mayqin kirup aychanpa uchkunpi
saqina kanman, ima wiñarichkaq llullu chukchapi,
kay hina tantapa ñutu puchun
kunkayman watakuspan mana yaykuy munaqta.
kunan chay chuya tulluykikunapas kutaña
kasqankupi, manaña imapas ñupuy taqllana kanqañachu
¡kuyaypa ñuqñu miskichiqnin!
chawa llantupipas, hatun waqupipas
maypi aychan tipukyanan wak chichí kirup utunpi
mana musyaylla rurakuq hinaspan watwatiyaq ¡waknataña
rikupayasqayki! chayllaraq paqarisqa wichqa makikunapi
Chay hinam allpa uyarinqa upallakuyniykipi,
imaynam mañawachkanchik lliw
may saqiwasqaykiku tiqsi muyuypa kakanta
hinaman chay mana tukuriq tantaykipa chaninninta.
Mañawachkanchiktaq, uchuyllaraq chay pacha kaspayku
qawasqaykipi hinapas, atiymankuchu karqa qichuyta
pimantapas; qamlla quwaptiykiku,
¿niy, mama?
XXIV
Sisarisqa aya pampapa patanman
hamurinku iskay mariakuna waqastin,
quchay quchayta waqastin.
Yuyaypa purun chutasqa surim
haywarikamun qipaq chulla purunta,
chaywan Pidrupa mana ima munaq rnakin
qillqan dumingu ramuspi
rumikunamanta, pampaykunamanta uyarinakunata.
Hallmasqa aya pampana patanmanta
illarikunku iskay mariakuna takikustin.
Lunis.
XXV
Uqarikunku alfilkuna qimisqakunaman qaskakuq,
uku ukuman, urkukunaman,
chakipuri yupaqkunapa tiyananman.
Alfilkunapiwan pichikuna awqa allqukunapa achurayuq.
Sapa karpayuq wampupa amachaqnin
rakumanta qapariptin, manaraq arnirikachisqa
chillpisqakuna, yapunapa hapinankuna
kacharikunku aquyrakip chutapakuyninpi,
mana allin yachakasqa sirkaq llullu
tiktikyayninwan makipa qipanpi sinñikuq.
Hinaptin sinchi llañu qaparipas
mukukunta rutuchikun, makintawan watakun,
chaymanta sunillaña raprachakun
mana tukuq llakipayaypa chullunkuykunaman.
Apusqa wasakuna pukutiyanku
apaspanku, qawi wallqakunapi warkusqata,
siru nisqa nurayninpi qanchis llimpiyuq
unanchakunata, wanu watakunamanta
wanu watakunakama.
Chay hinam wakcha iñiy qasapi tuqtu urqukuy.
Chay hinam muyukachaykunapa mitan. Chay hinam
intuy hamuq pacha imakunapa llampuchinapaq mitan,
mana samayniyuq tuqapu allqa chakatasqa
upallaykunata willakuptin.
Hinaptinñataqmi hamunku alfilkuna qaskakuq
llulla punkukunapiwan pichanakunapi.
XXVI
Rupay pacham kipuykun kimsa watata
quyu chumpikunawan aytisqakunata
lliw anchispa waqaypi,
pusanku unu ispayman asnaq tupqi rukanakuna
wañunayaq alejandríakunapawan
wañunayaq qusqukunapa.
Pupu uraypi kipu paskasqa, chay chaypi huk machi,
aswan wakpiraq hukninpas,
qaqllasqakuna,
wayusqakuna.
Kumpi rantikuqpa ñuñun rurunkunapa
paskasqa kipun,
allin llipipiq paqukunapaq,
laqla chaniyuq patpapa wasa qatanpaq,
¡rikrakunamanta aswan machiyasqa rikrakunapas!
Chay hinam puqurin puchukaypas, tukuypas hina,
piltikachaspa puñunayaq chiwchi hina
kallpisqa qaranmanta
wiñaypaq malta wallpachasqa kanchiman.
Chay hinataq, suytusqa ruyrumanta
tawakunata rikrapi qipikusqa
imapaqñam ima llakikuypas.
Chaqay sillukuna nanaqku
qurpanchakuq rukanakunata chintichistin.
Chaymanta pacham wiñanku ukuman
wañunku hawaman,
chawpinrnanñataq rinkuspaschu
hamunkupaschu
rinkupaschu hamunkupaschu.
XXVII
Wak puqchim manchachiwan,
allin yuyana, sinchi tayta, mana pampachaq
qawcha miskiq. Manchachiwa.
Kay wasim tukuy allinta quwan, kamaq
tiyanata kay maypi kanata mana yachasqapaq.
Ama yaykusunchu. Manchachiwanni kay
yanapakuy
ñutu mitankunanta, tuqyasqa chakankuna hapiyta.
Manam ñawpanichu, miskiyuq tayta,
waminqa yuyapana, llakiyuq runapa
takiq huñu tullunkuna.
Ima winayniyuqmi kay waka wasi,
asuqi wañuykunatam quwan, kichkichin
titiwan chakisqa kunan kaq kawsay
upunaykunata...
Mana imayna risqanchikta yachaq puqchi,
manchachiwan, qaparillapaqña.
Waminqa yuyapakuy, manam ñawpanichu.
Llakisqapiwan paqu tullu kipu, sukan, sukan.
XXVIII
Kay chawpi puchawpim mikullarqani sapallay,
mana marnayuq, mana mañaykusqa, mana mikuykuy nisqa,
mana yakuyuq, manataq taytayuqpas pi rimakachasqa
chuqllukuna munachikuyninpi, rikchaynin
unachisqanmanta tapukunan,
sallallallaypa chikankaray chakiranmantawan.
Imaynam ñuqa mikuyman karqa, Imaynam chay hina
sañu miqapi qarakuymam chaykuna mana kachkaptin,
wasinchikpas paki-inakuchkaptin, manataq mamapa
sutin wirpanchikman asuykamuchkaptin,
lmaynam imallatapas mikuchkayman ñuqa.
Huk allin quchu masiypa misanpim mikurqani
tiqsimanta chayllaraq chayamuq taytanwan,
ipa suqunkunapas rimakuchkaq
sumaq sañupa tan niyninta allqapi sukatiyastin
tukuy kirunkunap iqmachasqa uchkunkuta,
hinaman kusisqa tirutirukunapa
mana llullaq chaqanankunawan, wasinkupi
kasqanrayku. Chay hinaqa imayna sumaqmá!
Kay misapa tuminkunam nanawarqanku
simiypa lliw sankanpi.
Kay hina misakunapi mikuyninmi, may
wakinpa kuyakuyninta mallisqanchikpim, kamas mana
ñuqanch ikpatachu, allpayachin mana
MAMA.
anqusaykuptin, sinchita anaqyachin millpusqata,
qatqichin miskita; kafiytañataq
aya pampaypa wiswinta ruran.
Kuyay wasinchik pakikurquptinña
mamanchikpa mikuchaykuy niyninpas rnanaña
ayawasirnanta lluqsimuptin,
yanuy wasipas tutayaqña, kuyaymanta wakchallaña.
XXIX
Amiymi hunyan qispipi ukunasqa
mana kaq mitapa sikinpi wirupiwan.
Samimanta qinqutiyaq chulli siqiwanmi
purin kuskachakuqnin
Hukmanyachiwanmi sapa sinchichakuy,
wak illariq yakupa waqtanpi asiru asiq, wiru.
Chutaparikusqa qaytu, wiñariq pisiriq
qaytu, qaytu, ¿maynintam
tipinki, awqaypa kipun?
Killaychay kay pachap wiqawninta. Lunis.
XXX
Ñutu unayniyuq mitapa rupaynin
munapakuypa lliw ñukñu aychachanpi,
mana musyaylla uchupa hayakuynin
huchallisqa chawpi punchawpa iskay ura qipanpi
Maki pintuna patankunapa, patamanta pataman.
Muqaq sullull kawsayri rataykusqa
qari kayninchikta churaykuptinchik
chaywan mana musyaspa kasqanchikta kachkanchik.
Manchay hatun mayllakuypa pusuqun,
Puriymanaq tullpakuna
tupanku chaqchukunku chirichasqa llantumanta
hukllawasqawan, llimpi, uchuy chiqta, chukru kawsay,
wiñaypaq chukru kawsay.
Ama manchasunchu. Chay hinam wañuy.
Yawar chupi miskichasqa anyakuq kuyananchik
warmipa, waknaña apasqanmanta
chayna sawkana tupqinapi.
Siwiñataq
wakcha punchawninchikpiwan hatun tutapa,
chawpinpi, chisinkuypa huchallisqa iskay uranta.
_________________
Porfirio Meneses. Meneses (2008). César Vallejo. Trilce Versión quechua. Editorial Universitaria, URP.